Diolch i’w gysylltiad â’r Nadolig, a’i ymddangosiad ar gardiau ac addurniadau, mae’n debyg mai Uchelwydd yw un o’n rhywogaethau brodorol mwyaf cyfarwydd ni. Mae’r cysylltiad hwn hefyd yn golygu bod y ‘planhigyn cusanu’ yn cael ei gynaeafu mewn sypiau enfawr bob blwyddyn hefyd ar gyfer addurniadau tymhorol. Mae’n debyg bod y traddodiad hwn yn deillio o hanes maith o ddefnydd mewn defodau, a allai fod wedi dechrau gyda’r derwyddon Celtaidd.

Mae’n cael ei weld fel symbol o ffrwythlondeb, cariad, a heddwch ar draws diwylliannau Ewropeaidd. Fodd bynnag, mae’n ymddangos bod y traddodiad cusanu ei hun wedi datblygu’n fwy diweddar, yn y 18fed ganrif efallai.

Bywyd planhigyn parasitig

Mae uchelwydd yn ‘lled-barasit gorfodol’ y coed y mae’n tyfu arnyn nhw: hynny yw, nid yw’n tyfu ar goed fel gwestai corfforol yn unig. Mewn gwirionedd ni all oroesi heb y symbiosis biolegol sydd ganddo â’r goeden mae’n byw arni, er ei fod hefyd yn cwblhau ffotosynthesis. Felly sut mae’r berthynas hon yn gweithio?

Mae uchelwydd yn cynhyrchu hadau mewn aeron gwyn – sy’n anarferol ynddo’i hun, gan mai dyma ein hunig blanhigyn brodorol sydd ag aeron gwyn gwirioneddol. Mae’r hadau’n cael eu gwasgaru yn y dirwedd gan adar, fel brychion (yn eu tail) a Theloriaid Penddu (sy’n symud hadau yn fecanyddol ar eu cyrff).

Darganfod mwy o blanhigion parasitig yn y DU

• Mae gennym ni 14 o rywogaethau gwahanol o orfanadl ac mae llawer ohonyn nhw’n cysylltu ag un rhywogaeth gynhaliol yn unig, neu nifer bach iawn o rywogaethau cynhaliol. Mae gorfanadl yn blanhigion ysblennydd ac yn cystadlu â llawer o’n tegeirianau ni am harddwch – mae’n werth mynd allan a cheisio gweld rhai ohonyn nhw. Mae’n debyg mai’r rhai hawsaf i’w darganfod yw’r Gorfanadl Eiddew neu’r Gorfanadl Cyffredin.
• Os ydych chi’n digwydd bod ym maes parcio eich archfarchnad leol, mae’n werth cadw llygad am yr amrywiaeth o orfanadl sydd wedi ei ddisgrifio o’r newydd, Orobanche minor heliophila. Dim ond yn 2020 y cydnabuwyd yr amrywiaeth yma o Orobanche minor yn y DU. Dim ond gyda llwyn o Seland Newydd o’r enw Brachyglottis × jubar, ‘Golau’r haul’, sy’n cael ei blannu’n aml mewn meysydd parcio y mae’r planhigyn hwn i’w gael.
• Mae gennym ni ddwy rywogaeth o ddeintlys yma hefyd – mae un, Lathraea squamaria, yn frodorol ac yn cysylltu â choed Cyll; cyflwynwyd y llall, Lathraea clandestine, fel planhigyn gardd a bydd yn fodlon bod yn barasit ar sawl coeden a llwyn gwahanol heb wneud unrhyw niwed difrifol iddynt.
• Mae cribell felen, Rhinanthus minor (crëwr y ddôl), yn lled-barasitig ac rydym yn defnyddio’r nodwedd yma mewn dolydd blodau gwyllt i leihau egni’r glaswellt ac i fod o fudd i’r planhigion eraill. Ei berthynas yw Rhinanthus angustifolius sydd bellach yn brin iawn yn y DU. Mae effros, gliniogai, melog y cŵn a gorudd yn cyflawni’r un rôl â’r gribell felen hefyd mewn dolydd a choetiroedd.