Come and be part of a global voice for wild plants and fungi
This autumn, help us find Britain’s most colourful and important fungi – waxcaps.
Fungi are crucial to nearly all life on Earth, but they are not given the recognition and investment they deserve. Will you join our mission to change that?
Our corporate partners benefit from 35 years of experience in nature restoration so they can achieve real impact.
Become a Plantlife member today and together we will rebuild a world rich in plants and fungi
Read in: EnglishCymraeg
The beautiful mountain plant, Rosy Saxifrage, has returned to the wild in Wales after becoming extinct in 1962.
Mae’r planhigyn mynydd hardd hwn, fu unwaith yn tyfu ar ymylon clogwyni Eryri wedi dychwelyd i’r gwyllt yng Nghymru ar ôl diflannu ym 1962.
Mae peilot ailgyflwyno Tormaen Gwyddelig Saxifraga rosacea, dan ein harweiniad ni, yn nodi moment arbennig ar gyfer adferiad natur. Mae gan y planhigion, sydd wedi’u cynnal wrth eu meithrin, linach uniongyrchol i sbesimenau 1962.
Mae bellach yn blodeuo mewn lleoliad sy’n agos at y man lle cafodd ei gofnodi ddiwethaf yn y gwyllt – ac mae cynlluniau ar y gweill i gynyddu ei niferoedd nawr bod y peilot cyntaf wedi’i gynnal.
Cofnodwyd y rhywogaeth gyntaf yng Nghymru yn 1796 gan J.W. Griffith (Clark, 1900) ac mae hyd at bum cofnod o’r 19eg ganrif. Yn yr 20fed ganrif, mae tair cofnod, pob un yn Eryri.
Ond, credir i’r Tormaen Gwyddelig lithro i ddifodiant yng Nghymru, yn bennaf o ganlyniad i selogion planhigion gasglu’r rhywogaeth yn ormodol, yn enwedig yn oes Fictoria. Ystyrir hefyd fod llygredd atmosfferig wedi chwarae rhan. Nid yw Tormaen Gwyddelig yn cystadlu’n dda gyda phlanhigion sy’n tyfu’n gryfach, felly cafodd ei effeithio gan gyfoethogiad maetholion ei hoff gynefin mynyddig.
Mae pob planhigyn gwyllt brodorol yn cyfrannu at amrywiaeth ac iechyd ecosystemau ac mae rhoi Tormaen Gwyddelig yn ôl lle mae’n perthyn yn adfer cydbwysedd coll.
Mae’r ailgyflwyno llwyddiannus wedi’i arwain gan ein botanegydd Robbie Blackhall-Miles, Swyddog Prosiect ar gyfer prosiect partneriaeth cadwraeth Tlysau Mynydd Eryri sy’n anelu at sicrhau dyfodol rhai o’n planhigion a’n creaduriaid di-asgwrn-cefn alpaidd prinnaf yng Nghymru.
Digwyddodd yr allblannu ar dir y gofelir amdano gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac yn y misoedd i ddod bydd botanegwyr yn cynnal arolygon i sefydlu’r mannau gorau i ailgyflwyno’r rhywogaeth yn llawn i’r gwyllt.
Darllenwch fwy am Dormaen Gwyddelig yma.
Ffotograffau gan: Llyr Hughes
Natur Am Byth!
Cyfle i ddarganfod y coetiroedd cam, cnotiog ar gopaon uchaf, gwylltaf Cymru, wrth i Robbie Blackhall-Miles ddatgelu cyfrinachau coetiroedd bach ond hudolus Eryri, sef Meryw a Helyg Bach.
Ar gopaon uchel Yr Wyddfa ac ar y Glyderau mae fforest sydd fawr ddim mwy na throedfedd o uchder yn tyfu. Coedwig o Feryw Juniperus communis subsp. nana yn swatio yng nghanol y creigiau yn yr holltau a’r agennau. Maen nhw ym mhob man, os edrychwch chi yn y mannau cywir, yn crwydro drwy’r tyweirch tenau ac yn ymledu dros y creigiau.
Os ewch chi ati i sgrialu dros gribau danheddog Crib Goch a Chrib y Ddysgl fe welwch chi nhw, ar Esgair Felen maen nhw’n ymdreiglo i lawr y clogwyni ac ar rannau uchaf Llwybr Watkin fe fyddwch chi’n cerdded drwy ganol y ‘goedwig fach’ yma. Lliwedd, un o gopaon lloeren Yr Wyddfa, sydd â’r nifer mwyaf o’r coedwigoedd hyn ac yma mae’n amhosibl peidio â sylwi arnyn nhw, er efallai na fyddwch chi’n sylweddoli mai coed ydyn nhw.
Mae eu boncyffion cam a chnotiog yn cadw’n agos at y ddaear, yn nannedd yr oerfel a’r gwynt yn y llecynnau agored lle maen nhw’n tyfu. Mae’r coed bach yma’n greiriau rhewlifol o gyfnod rhwng oesoedd yr iâ, fel llawer o’n rhywogaethau Arctig–Alpaidd.
Maen nhw’n gwneud eu gorau glas i oroesi yn y lleoliadau lleiaf hygyrch ar ein mynyddoedd ni lle maen nhw’n dod o hyd i loches rhag y geifr a’r defaid a’r hanes maith o glirio ein coetiroedd mynyddig.
Mae’r planhigion Meryw yma, ochr yn ochr â’r Helyg Bach, Salix repens, yn gyrion uchaf darniog math arbennig o goetir sydd wedi diflannu bron o fynyddoedd Eryri.
Coetir o Helyg crebachlyd, Meryw a choed a llwyni ‘Krummholz’ eraill sy’n tyfu ar lefel isel. Mae ‘Krummholz’ yn air Almaeneg sy’n cael ei ddefnyddio i ddisgrifio coed cnotiog, corachlyd sy’n gwthio’n uchel i’r mynyddoedd er mwyn goroesi mewn cyflwr clymog ac ystumiedig.
Ar un adeg byddai’r coetir prysglog, byr yma wedi lledu o tua 450m o uchder, y goedlin naturiol, i gopaon Eryri bron. Mewn mannau eraill ym Mhrydain mae i’w weld yn Ucheldir yr Alban ac mae darnau yn Ardal y Llynnoedd. Mae’n dal ei dir yma yng Nghymru ar yr ymylon a’r silffoedd lle nad yw pobl a phorwyr erioed wedi mentro.
Nid yw coed Eryri wedi’u cofnodi’n ddigonol, gyda chofnodion cyfyngedig am y coed ar y mynyddoedd uchel, felly mae cymaint mwy i’w ddeall o hyd am y coedwigoedd hynod uchel yma.
Yn ddiweddar, tra oeddwn i allan yn dringo, fe wnes i ddarganfod rhywogaeth o goeden nad oeddwn i’n disgwyl ei gweld ar silff, sef Ceirios yr Adar Prunus padus. Mae darganfod y goeden geirios yma’n cysylltu ein coetiroedd mynydd ni’n fwy uniongyrchol fyth â rhai’r Alban lle mae Ceirios yr Aderyn yn nodwedd gyffredin.
Darllenwch fwy am y gwaith y mae Natur am Byth! yn ei wneud drwy brosiect Tlysau Mynydd Eryri, ochr yn ochr â Phrifysgol Bangor, er mwyn deall y coedwigoedd bach ond hynod ddiddorol yma yn well.
Juniper growing on the steep cliffs of Eryri
Mae manteision eang i’w cael o adfer y brithwaith yma o goetir Alpaidd. Mae’r cynefin yma’n ecolegol hanfodol, oherwydd mae coed a llwyni mynyddig yn arbennig o bwysig i infertebrata ac mae llawer o’r rhywogaethau coediog hyn yn gartref i amrywiaeth eang o ffyngau ectomicorhisal endemig. Yn ogystal, gall cynefin coetir mynyddig a phrysgwydd Helyg ddarparu gwarchodaeth rhag tywydd eithafol i gymunedau o berlysiau tal a phlanhigion Alpaidd prin a fyddai fel arall mewn hinsawdd agored iawn ac yn ei chael yn anodd goroesi mewn amgylcheddau Alpaidd.
Mae’r amrywiaeth cynyddol sy’n cael ei alluogi gan y cymunedau ucheldirol coediog hyn yn cael effeithiau cadarnhaol ar famaliaid bach ac adar fel Mwyalchen y Mynydd. Mae olyniaeth yn y cynefinoedd coediog yma’n adeiladu deunydd organig yn y pridd drwy eu sbwriel dail. Mae’r coetiroedd hyn yn lleihau erydiad drwy adeiladu’r priddoedd yma a hefyd atal dŵr ffo sy’n lleihau effeithiau llifogydd.
Felly, os ydych chi’n bwriadu mynd am drip i gopa’r Wyddfa yn y dyfodol agos, cadwch lygad am y goedwig rydych chi’n cerdded drwyddi a rhowch ennyd i aros a meddwl sut byddai’r mynyddoedd yma wedi edrych cyn i’w coetiroedd ddiflannu bron a meddwl hefyd am y rhywogaethau eraill a gollwyd gyda hwy a sut gallent edrych eto.
Want to support our work? However you choose to support, you will be helping to champion wild plants and fungi, helping us to protect nature, tackle the impacts of climate change and support people and communities.
The Wild Leek has been a symbol of Wales for so long that its stories date back to St David himself.
Oeddech chi’n gwybod bod gwreiddiau’r Genhinen Wyllt yn niwylliant Cymru yn dyddio’n ôl filoedd o flynyddoedd?
Darganfyddwch ei hanes rhyfeddol gyda Robbie Blackhall-Miles a Lizzie Wilberforce, a pham rydyn ni’n credu ei bod yn haeddu sylw ar Ddydd Gŵyl Dewi.
Bellach pennau melyn llachar y Cennin Pedr sy’n blodeuo yn y gwanwyn ydi ein symbol mwyaf cyfarwydd ni o Ddydd Gŵyl Dewi; yn wir, maen nhw’n symbol o Gymru ei hun. Fodd bynnag, mae Cennin Pedr yn gymharol newydd i’r byd yma, yn dyddio’n ôl i’r 19eg ganrif yn unig fel emblem ar gyfer y wlad. Mae’r Genhinen Wyllt, fodd bynnag, wedi bod yn symbol o Gymru cyhyd fel bod ei straeon yn dyddio’n ôl i gyfnod Dewi Sant ei hun, y credir iddo farw yn y flwyddyn 589.
Mae chwedl yn disgrifio sut gorchmynnwyd milwyr o Gymru i ddangos pwy oeddent drwy wisgo Cenhinen ar eu helmed, wrth iddyn nhw ymladd yn erbyn y Sacsoniaid yng ngogledd a chanolbarth Lloegr, dan orchymyn y Brenin Cadwaladr o Wynedd.
Fel yn achos pob hanes llafar sydd wedi’i adrodd am gyfnod mor faith, ac mor eang, mae llawer o wahanol amrywiadau ar y chwedl hon; fodd bynnag, mae presenoldeb maith y Genhinen ar draws canrifoedd lawer o hanes Cymru yn gwbl glir.
Mae’r rhan fwyaf ohonom ni bellach yn meddwl am Gennin fel y llysiau mawr, wedi’u trin, welwn ni mewn archfarchnadoedd – sydd ddim yn addas o gwbl i’w gosod ar helmed mewn brwydr! Fodd bynnag, mae eu genws, Allium, hefyd yn cynnwys nifer o rywogaethau sydd naill ai’n frodorol, neu wedi’u cyflwyno o gyfnod hynafol i Brydain. Mae gan y rhain dreftadaeth lawer hirach na’r llysieuyn domestig, a byddent wedi bod yn tyfu yng ngogledd Cymru yng nghyfnod y Brenin Cadawladr a Dewi Sant.
Un o’r rhain yw Allium ampeloprasum var. ampleoprasum, amrywiaeth ar y Genhinen Wyllt sy’n dal i dyfu heddiw ar Ynys Môn. Mae’n blanhigyn mawr, sy’n tyfu hyd at 2m o uchder, gyda phen blodau sfferig trwchus o flodau pinc i borffor. Byddai hwn yn sicr wedi bod yn ychwanegiad nodedig at helmed milwr. Ai dyma wir Genhinen chwedlau Cymru?
Dydi’r Genhinen Wyllt ddim yn frodorol i Brydain mewn gwirionedd – ond mae’n un o’r archaeoffytau, sy’n golygu iddi gael ei chyflwyno gan bobl amser maith yn ôl – gan fasnachwyr efallai, gannoedd o flynyddoedd cyn cyfnod Dewi Sant. Mae’n debygol y byddai wedi cael ei thyfu a’i gwerthfawrogi gan bobl gogledd Cymru am ei phriodweddau maethegol a meddygol.
Mae tystiolaeth o hyn i’w gweld yn Llyfr Coch Hergest (c. 1375-1425). Dyma un o’r llyfrau pwysicaf a ysgrifennwyd erioed yn y Gymraeg, ac mae’n gasgliad o fytholeg, barddoniaeth a chroniclau’r oes. Mae’n cynnwys testunau meddygol cyfoes, sy’n enwi Cennin mewn llawer o ryseitiau ar gyfer triniaethau a iachâd.
Mae ymddangosiad rheolaidd Cennin mewn testunau eraill, diweddarach, hefyd yn awgrymu bod y planhigion ar gael yn eithaf rhwydd i bobl Cymru. Mae’n rhaid eu bod yn llawer mwy cyffredin nag ydyn nhw heddiw.
Yn anffodus, mae’r Genhinen Wyllt yn cael ei hystyried mewn perygl o ddifodiant yng Nghymru bellach, a dim ond ar Ynys Môn mae poblogaethau bychain i’w gweld o hyd, ac ar Ynys Rhonech ac Ynys Echni. Fodd bynnag, mae poblogaeth iach yn cael sylw gan Robbie Blackhall-Miles o Plantlife Cymru.
Bydd hyn yn helpu i sicrhau diogelwch hirdymor y rhywogaeth hon sydd bellach yn brin yng Nghymru. O ystyried ei chysylltiad maith a rhyfeddol gyda chymunedau Cymru, gyda Dewi Sant ei hun hyd yn oed o bosibl – mae hyn yn sicr yn rhywbeth i’w ddathlu – yn enwedig ar Ddydd Gŵyl Dewi.
Britain’s waxcap grasslands are considered to be the best in Europe. Discover the pressures these colourful fungi and their habitats face…
Grasslands like meadows and parks are not just home to wildflowers, they are also an important habitat for waxcap fungi.
Gwyrdroi’r Coch
Rydyn ni’n gwybod bod rhai rhywogaethau o anifeiliaid mewn perygl yn y byd, ond oeddech chi’n gwybod bod rhai o’n planhigion ni hefyd dan fygythiad o ddifodiant?
Y newyddion da ydi bod eu hachub yn bosibl. Dyma dair rhywogaeth o blanhigion sydd mewn perygl yng Nghymru a’r gwaith gwych sy’n cael ei wneud i ddod â nhw’n ôl o ddibyn difodiant.
Dyma ein hunig rywogaeth frodorol o Greigafal yng Nghymru, ac yn y 1970au dim ond cyn lleied â 6 phlanhigyn oedd ar ôl yn y gwyllt, gan ei roi mewn perygl allweddol yn rhyngwladol!
Dim ond yn IPA y Gogarth ger Llandudno y mae i’w gael, lle mae ein swyddog planhigion fasgwlaidd, Robbie, yn gweithio ochr yn ochr â’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, Cyfoeth Naturiol Cymru, PONT, a’r ffermwr tenant, Dan Jones, i bori’r tir mewn a ffordd sydd o fudd i’r rhywogaeth.
Mae hyn, ynghyd ag ymdrechion i blannu planhigion ifanc allan, wedi bod yn llwyddiant ysgubol, ac rydyn ni wedi mynd o 6 i ymhell dros 70 o blanhigion. Rydyn ni nawr yn gweithio gyda myfyrwyr ymchwil, Dan a gardd fotaneg Treborth i ddeall yr effeithiau y mae newidiadau i arferion pori yn eu cael ar y rhywogaeth yma, er mwyn i ni allu deall y ffordd orau o reoli ar ei chyfer yn y dyfodol.
Yr hyn rydyn ni’n ei ganfod yw bod llwyddo i gynnal y rhywogaeth hon yn arwain at sgîl-effeithiau cadarnhaol ar rywogaethau eraill ar y Gogarth, sy’n dangos sut gall gwaith adfer rhywogaethau wedi’i dargedu sicrhau budd rhaeadru cadarnhaol y tu hwnt i’r rhywogaeth honno, allan i’r ecosystem ehangach.
Mae’r planhigyn bach, heulog yma o Gymru, sy’n aelod o deulu dant y llew, mewn perygl allweddol yn rhyngwladol. Mae’n gwneud ei gartref ar lethrau mynyddig mwyaf anhygyrch Eryri, lle mae’n ddiogel rhag unrhyw darfu.
Fodd bynnag, oherwydd y newid yn yr hinsawdd, mae hyd yn oed y noddfeydd hyn yn dod yn anodd byw ynddynt – yn llythrennol ac yn ffigurol mae ar ymyl y dibyn.
Mae ei hoffter o lefydd anhygyrch yn ei gwneud yn broblemus (a dweud y lleiaf) i fonitro’r planhigyn. Fodd bynnag, fe weithiodd cadwraeth a chwaraeon eithafol law yn llaw pan aeth Robbie, Alex Turner a Mike Raine allan ar raffau i chwilio am y trysor mynyddig yma. Mae eu hymdrechion wedi datgelu bod poblogaeth y planhigyn wedi cynyddu o 2 unigolyn, i 4!
Er bod hynny’n brin o hyd, mae’n cynrychioli dyblu poblogaeth fyd-eang y rhywogaeth yma, ac mae’n rhoi gobaith i ni y gall y boblogaeth yma adfer gyda chymorth.
Rydyn ni’n falch iawn o fod wedi derbyn cyllid ar gyfer Natur am Byth!, prosiect adfer rhywogaethau blaenllaw Cymru yr ydyn ni’n rhan ohono, ynghyd â naw elusen amgylcheddol arall. Bydd Robbie yn arwain ar Dlysau Mynydd Eryri er mwyn darparu achubiaeth amhrisiadwy i rywogaethau fel Heboglys yr Wyddfa.
Unwaith y bydd y prosiect yn dechrau ym mis Medi byddwn yn gweithio gyda’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol i reoli pori gan ddefaid a geifr ar y mynydd, a’r gobaith yw y bydd hyn yn creu mwy o gynefinoedd heb unrhyw darfu i’r rhywogaeth yma sefydlu.
Mae’r em fynyddig yma’n rhan o gyfres o rywogaethau a fu unwaith yn gyffredin ledled y DU ac Ewrop, y planhigion Arctig-Alpaidd.
Yn dilyn yr Oes Iâ ddiwethaf byddai wedi cael ei darganfod dros rannau helaeth o Brydain, ond mae rhywogaethau o’r de sy’n sefydlu wrth i’r tymheredd godi wedi ei gweld yn cilio i’n copaon uchaf ni, lle mae’r tymheredd blynyddol yn ddigon oer.
Mae’r rhywogaeth yma wedi’i dosbarthu fel un sydd dan fygythiad ar restr goch ar lefel y DU, er ei bod wedi’i hasesu’n fyd-eang fel y Pryder Lleiaf (gellir ei chanfod ar draws tirweddau alpaidd Ewrop). Mae pob rhywogaeth yn rhan wirioneddol bwysig o’n treftadaeth naturiol ni ac mae colli rhywogaeth sy’n frodorol i wlad yn golled sylweddol, nid yn unig yn ddiwylliannol, ond yn ecolegol hefyd.
Mae’r tormaen gwridog yn un rhywogaeth o’r fath yr ydyn ni wedi’i cholli, ac mae bellach wedi diflannu o’r gwyllt yng Nghymru. Ond mae ymdrechion ar droed i’w hailgyflwyno i safle profi yn ddiweddarach eleni. Yn rhyfeddol, mae’r planhigion a ddefnyddir o darddiad Cymreig, wedi’u hachub o doriad a gymerwyd yn y 1960au, sy’n golygu y bydd ein hunaniaeth enetig genedlaethol ni ar gyfer y rhywogaeth hon yn cael ei chadw, gan ein galluogi i ailboblogi ein tirwedd unwaith eto.
Ein rhywogaethau ni yw’r rhannau sylfaenol o fioamrywiaeth – po fwyaf o rywogaethau sydd mewn cynefin, y mwyaf amrywiol yw’r cynefin hwnnw. Yr amrywiaeth hon sy’n caniatáu i ecosystemau weithredu’n iach a bod yn wytnach.
Mae hyn yn golygu, pan fyddwn ni’n colli rhywogaethau i ddifodiant, mae’n tanseilio gallu ein hecosystem i addasu ac ymateb i newid yn yr hinsawdd a bygythiadau dirfodol eraill. Dyma’r prif reswm pam mai adfer rhywogaethau yw un o’n blaenoriaethau ni yn Plantlife. Gyda phartneriaid, rydyn ni’n bwriadu adennill 100 o rywogaethau o blanhigion, a’u symud allan o gategorïau risg difodiant uchel, i gategorïau risg is.
Rydyn ni’n gefnogwyr balch yr ymgyrch fyd-eang Gwyrdroi’r Coch – mudiad sy’n ymroddedig i dynnu sylw at yr holl waith sy’n cael ei wneud i geisio atal difodiant ac atal rhagor o rywogaethau rhag prinhau.
Tiwniwch mewn yn ystod y mis i ddarganfod mwy am y rhywogaethau rydyn ni a’n partneriaid yn gweithio arnynt i Wyrdroi’r Coch a brwydro’n ôl yn erbyn difodiant.
Dod yn warcheidwad glaswelltir a helpu i adfer 10,000 o hectarau o laswelltir llawn rhywogaethau erbyn 2030. Cyfrannwch heddiw.
Robbie Blackhall-Miles
Swyddog Fasgwlaidd Plantlife, Robbie Blackhall-Miles, sy’n dod o hyd i rywogaeth newydd gyffrous o blanhigyn i Gymru. Darllenwch fwy am y Cnwpfwsogl Troed yr Ysgyfarnog a’i ddarganfod yn Eryri yn ei eiriau ef.
Mae pethau newydd bob amser yn gyffrous, dydyn? Y tro cyntaf y bydd rhywbeth yn eich gardd yn blodeuo, darn newydd o Degeirianau’r Wenynen mewn lawnt heb ei thorri, cofnod newydd o rywbeth prin yn eich ardal NPMS? Beth am rywogaeth newydd o blanhigyn i’ch gwlad?
Dyna’n union beth ddigwyddodd i mi yn haf 2021 – ond yn gyntaf, rhywfaint o gefndir.
Mae cnwpfwsoglau’n griw o blanhigion sy’n fy nghyffroi i’n fawr. Maen nhw’n grŵp o blanhigion sydd wedi bod o gwmpas ar ryw ffurf neu’i gilydd ers y cyfnod Silwraidd (sef mwy na 430 miliwn o flynyddoedd yn ôl). Mae gennym ni bum rhywogaeth yma yn Eryri: Alpaidd, Cors, Mawr, Lleiaf a Chorn Carw. Roedd gennym ni un arall, y Cnwpfwsogl Bylchog Lycopodium annotinum, tan ddiwedd y 1830au, pan welodd William Wilson y rhywogaeth ddiwethaf uwchben Llyn y Cŵn yn uchel uwchben Cwm Idwal. Erbyn 1894, roedd J.E. Griffith wedi datgan bod y Cnwpfwsogl Bylchog wedi diflannu o Gymru yn ei ‘Flora of Anglesey and Carnarvonshire’. Rydw i wedi chwilio am y Cnwpfwsogl Bylchog nawr ers blynyddoedd, yn ofer – ond ni fyddaf yn rhoi’r gorau iddi.
Diwrnod da allan yn y mynyddoedd i mi yw ‘diwrnod pedwar cnwpfwsogl’. Bydd ‘diwrnod pum cnwpfwsogl’ yn mynd â fi heibio i lecyn neu ddau penodol iawn lle byddaf yn gweld Cnwpfwsogl y Gors Lycopodiella inundata hefyd, ac yn fy ngorfodi i lwybr hirach a chylch i gyrraedd y llecynnau i weld y pedwar arall.
Pan fyddaf yn botanegu dramor, mae’r Cnwpfwsoglau’n uchelfannau ar fy anturiaethau ac roeddwn i’n arbennig o falch o ddod o hyd i un o’n rhywogaethau brodorol ni, y Cnwpfwsogl Corn Carw Lycopodium clavatum, yn tyfu’n uchel ym mynyddoedd De Affrica pan oeddwn i yno yn 2017.
Mae gweld y planhigion hyn, sydd heb newid fawr ddim am gyfnod mor hir ac sy’n dal i fodoli yn ein byd anthropogenig ni, yn fy nghyffroi i’n fawr. Byddaf bob amser yn cadw llygad amdanynt os ydynt yn blanhigion bach iawn y Cnwpfwsogl Lleiaf Selaginella selaginoides yn tyfu mewn tryddiferiadau llawn calsiwm neu ffeniau, neu’n fatiau gwasgarog enfawr o’r Cnwpfwsogl Alpaidd Diphasiastrum alpinum sy’n tyfu’n uchel ar ein llethrau mynyddig mwyaf agored ni sy’n cael eu pori gan ddefaid.
Ac felly un diwrnod yn 2021, wrth i mi gerdded llwybr nad ydw i’n ei ddefnyddio’n aml, gwelais gnwpfwsogl wnaeth dynnu fy sylw i’n fawr. Roedd y cnwpfwsogl yma’n debyg i’r Cnwpfwsogl Corn Carw, ond roedd ei ffordd o dyfu’n rhyfeddol o dalsyth a’r mwyafrif o’i gonau’n unigol ar ben ei goesigau byr, yn hytrach nag mewn dau neu dri ar ddiwedd coesigau byr yn apig y coesynnau. Yng nghefn fy meddwl, fe gofiais i am rywogaeth arall o gnwpfwsogl y cadarnhawyd yn eithaf diweddar ei fod yn bresennol yn y DU. Felly, gan ddefnyddio Cod Ymddygiad Cymdeithas Fotanegol Prydain ac Iwerddon, fe wnes i gasglu sampl fechan a thynnu llawer iawn o ffotograffau.
Ar ôl dychwelyd adref y diwrnod hwnnw fe gysylltais â ffrind, David Hill, i weld beth oedd ei farn am yr darganfyddiad – roedd y ddau ohonom ychydig yn ddryslyd ac yn anhapus i ddatgan yr hyn yr oeddem yn meddwl y gallai fod. Doedd Cnwpfwsogl Troed yr Ysgyfarnog (Lycopodium lagopus) ddim wedi’i ddarganfod ymhellach i’r de na’r Alban yn y DU, ac fe’i ystyriwyd yn brin yno. Y dryswch i ni oedd bod L. lagopus ac L. clavatum yn perthyn yn agos iawn ac yn rhannu llawer o nodweddion.
Parhaodd y sgwrs rhwng y ddau ohonom ni am bron i flwyddyn cyn i mi allu mynd yn ôl i’r safle a gweld y planhigion gyda chonau ffres. Y tro yma, fe wnes i gasglu sampl arall yn ofalus, a thynnu mwy fyth o ffotograffau a mynd â nhw gyda mi i Gynhadledd Fotanegol BSBI yn y Natural History Museum yn Llundain, lle roeddwn i’n meddwl y byddwn i’n siŵr o daro ar Dr. Fred Rumsey – y dyn a ysgrifennodd ‘y papur’ am Gnwpfwsogl Troed yr Ysgyfarnog fel rhywogaeth yn y DU.
Yn sicr ddigon, roedd Fred yn hapus iawn i ddatgan bod gan hwn holl nodweddion Lycopodium lagopus ac felly’n aelod newydd o fflora Cymru.
Mae gweld Cnwpfwsoglau Cymru yn gyffrous, ac mae dod o hyd i un newydd sbon yn WIRIONEDDOL gyffrous. Roeddwn i wedi rheoli fy nghyffro am ddod o hyd i’r ‘rhywbeth newydd’ yma ers amser maith. Roedd y sbesimenau wedi eistedd ar fy nesg am bron i ddwy flynedd cyn i Dr Rumsey lwyddo i’w gweld nhw. Felly, rydw i’n falch iawn o ddweud wrthych chi am hyn nawr.
Mae gennym ni chwe rhywogaeth o Gnwpfwsogl yng Nghymru eto, ond nid gyda’r un yr oedden ni’n credu y gallem ei hailddarganfod. Byddai eu gweld i gyd ar yr un pryd wrth fynd am dro yn siwrnai hir iawn, felly bydd ‘diwrnod pedwar cnwpfwsogl’ yn parhau i fod yn ddiwrnod da yn y mynyddoedd, mae ‘diwrnod pum cnwpfwsogl’ yn parhau i fod yn eithriadol, ac mae ‘diwrnod chwe chnwpfwsogl’, mae arnaf ofn , yn un hynod flinedig. Rhyw ddiwrnod, efallai y caf ‘ddiwrnod saith cnwpfwsogl’ – efallai bod y Cnwpfwsogl Bylchog yna wedi goroesi o hyd rhywle ym mynyddoedd Eryri.
Chris Jones, the Warden of Kenfig National Nature Reserve, recently found the very rare fungus, during a routine survey.
Yn 2022 wynebodd Lizzie Wilberforce yr her o geisio dysgu adnabod rhai o rywogaethau mwyaf cyffredin Prydain o fwsoglau a llysiau’r afu, ger ei chartref yng ngorllewin llaith a mwsoglyd Cymru.
Daeth Chris Jones, Warden Gwarchodfa Natur Genedlaethol Cynffig, o hyd i’r ffwng prin iawn yn ddiweddar, qyn ystod arolwg arferol.
Chris Jones yw warden GNG Cynffig. Mae hefyd yn gofnodwr ffyngau angerddol. Yn 2022 gwnaeth ddarganfyddiad pwysig… Cap Cwyr Gwinau, Hygrocybe spadicea! “Arlliw hyfryd o frown gyda thagellau melyn a dim ond unwaith mewn 20 mlynedd o chwilio am gapiau cwyr ydw i wedi ei weld e, roedd wir yn ddiwrnod lwcus!”
Dyma Chris i ddisgrifio sut daeth o hyd i’r darganfyddiad:
“Mae Gwarchodfa Natur Genedlaethol Cynffig yn lle hudolus i mi. Mae’n 1339 o erwau o ryfeddodau a harddwch twyni tywod, ac ar rai dyddiau mae rhywogaeth newydd yn sypreis rownd y gornel.”
“Mae gen i obsesiwn gyda ffyngau, rydw i wrth fy modd â’r holl ddanteithion mycolegol ond fy ffefrynnau i o bell ffordd yw’r ffyngau glaswelltir lliwgar, y capiau cwyr. Mae tua 23 yn galw Cynffig yn gartref iddyn nhw.”
“Fe ddaethon ni o hyd i’r Cap Cwyr Gwinau ar y diwrnod y penderfynodd y gwirfoddolwyr wneud arolwg o Gap Cwyr y Twyni Hygrocybe conicoides ar y twyni blaen – mae’r cap cwyr yma’n eithaf cyffredin mewn twyni tywod. Mae’n amrywiol iawn ei liw, o goch dwfn i orennau a melyn. Wrth i ni siarad a cherdded, o gornel fy llygad, fe wnes i ei weld e! Lliw digamsyniol y Cap Cwyr Gwinau.”
Mae capiau cwyr yn cael eu henw oddi wrth eu capiau sgleiniog, cwyraidd ac yn aml, lliwgar. Gallant edrych fel smotiau o gwyr coch, oren, gwyrdd neu felyn yn y tyweirch. Yma yng Nghymru, mae gennym ni rai rhywogaethau prydferth fel y Cap Cwyr Pinc neu Falerina Porpolomopsis calyptriformis, a’r Cap Cwyr Coch Hygrocybe coccinea. Mewn gwirionedd, er gwaethaf ein maint bach, mae Cymru yn gartref i fwy na hanner y rhywogaethau o gapiau cwyr a geir ym Mhrydain.
A ninnau’n wlad o laswellt, yma yng Nghymru rydyn ni’n gweld porfeydd parhaol a thir pori garw o’n cwmpas ni ym mhob man. Mae’r rhan fwyaf o’r rhain yn cael eu rheoli’n ddwys ar gyfer defaid a gwartheg. Fodd bynnag, gall glaswelltir sy’n cael ei ffermio’n llai dwys gynnig cynefin pwysig iawn i ffyngau’r glaswelltir. Mae hyn yn cynnwys capiau cwyr, ond hefyd grwpiau pwysig eraill. Mae’n rhaid mai un o’r enghreifftiau mwyaf trawiadol yw’r Cwrel Fioled Clavaria zollingeri.
Cwrel Fioled. Trevor Dines – Plantlife.
Nid dim ond ein glaswelltiroedd fferm ni sy’n dda i ffyngau, chwaith. Fe all cynefinoedd eraill fel hen lawntiau, mynwentydd a glaswelltir mewn parciau a gerddi fod yn hynod o bwysig. Ac wrth gwrs, glaswelltiroedd twyni tywod hefyd, yn union fel Cynffig. Y cyfan sydd angen ei wneud yw eu rheoli’n sensitif.
Rydyn ni’n gwybod bod llawer o ffyngau’r glaswelltir yn prinhau ac o dan fygythiad. Dydyn nhw ddim wedi’u cofnodi’n ddigonol, felly gall eu cynefin gael ei ddinistrio oherwydd diffyg gwybodaeth. Mae capiau cwyr hefyd yn sensitif iawn i newidiadau yn eu hamgylchedd. Dydi rhai ddim yn gallu goddef yr aredig, yr ailhadu a’r gwrteithio rheolaidd ar ffermydd dwys. O ganlyniad, mae rhai rhywogaethau, fel y Cap Cwyr Gwinau Hygrocybe spadicea yn brin iawn erbyn hyn.
Rydyn ni’n dal i ddysgu am y ffyngau hardd yma. Does gennym ni ddim digon o arbenigwyr ffyngau (mycolegwyr) yng Nghymru. Mae gennym ni hefyd lawer o gwestiynau heb eu hateb am eu dosbarthiad, eu hecoleg a’u hanghenion cadwraeth.
Fodd bynnag, mae gennym ni hefyd rai llefydd anhygoel ar gyfer bywyd gwyllt, llefydd rydyn ni eisoes yn gwybod eu bod yn bwysig i ffyngau’r glaswelltir. Mae GNG Cynffig yn un o’r rhain. Mae Cynffig yn Ardal Planhigion Bwysig (IPA) ac mae Plantlife wedi bod yn ymwneud â’i rheolaeth ers blynyddoedd lawer. Yn fwyaf diweddar mae hyn wedi bod drwy ein prosiect Cysylltiadau Gwyrdd ni ym Mhen-y-bont ar Ogwr.
Cap Cwyr y Parot Gliophorus psittacinus – Lucia Chmurova-Plantlife
Mae glaswelltiroedd capiau cwyr yn rhan bwysig o waith Plantlife Cymru. Rydyn ni’n ceisio deall mwy am eu dosbarthiad a’u rheolaeth. Hoffem hefyd eu gweld yn cael eu hamddiffyn yn well rhag difrod damweiniol a bwriadol.
Hoffech chi gymryd rhan mewn cofnodi capiau cwyr? Fe allwch chi lawrlwytho ap arolygu safle sy’n ein helpu ni i ddod o hyd i lefydd newydd, pwysig ar gyfer ffyngau’r glaswelltir. Does dim angen i chi allu adnabod rhywogaethau – dim ond eu lliwiau!
Lawrlwythwch ap Survey123 am ddim ar eich ffôn clyfar neu dabled:
Google Play (Android)
Apple Store (iOS)
Defnyddiwch y ddolen yma ar eich dyfais glyfar: https://arcg.is/PLT5X
Dewiswch ‘Open in the Survey123 field app’ ac wedyn ‘Continue without signing in’. Bydd neges yn ymddangos yn gofyn am fynediad i gamera a storfa eich ffôn – cliciwch Yes / Allow
Rydych chi’n barod i fynd!
Os oes gennych chi ymholiadau am gapiau cwyr yng Nghymru, gallwch gysylltu â ni ar cymru@plantlife.org.uk
Oeddech chi’n gwybod bod 90% o gyfanswm arwynebedd tir Cymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer ffermio?
Mae Cymru yn gartref i fwy na hanner y nifer o rywogaethau o gapiau cwyr a geir ym Mhrydain.
Mae Gwarchodfa Natur Genedlaethol Cynffig yn Ardal Planhigion Bwysig (IPA) – mae Plantlife wedi bod yn bartner wrth reoli Cynffig.
Byddwn yn anfon diweddariadau atoch chi ar e-bost am ein gwaith, newyddion, ymgyrchoedd, apeliadau a ffyrdd o gymryd rhan. Ni fyddwn yn rhannu eich manylion byth a gallwch optio allan ar unrhyw adeg. Darllenwch ein Hysbysiad Preifatrwydd.
